* Βαγγέλης Δ. Μαρινάκης, Πολιτικός Επιστήμονας, ΜSc Δημόσιες Πολιτικές – Η ανάλυση περιλαμβάνεται στο 25^ο Δελτίο Διεθνών & Ευρωπαϊκών Εξελίξεων του Ινστιτούτου ΕΝΑ

Στην λίστα των χωρών του τέως Ανατολικού μπλοκ που έβλεπαν στις αρχές της δεκαετίας του ’90 το «φως» της ευρωπαϊκής ενοποίησης να τις λούζει η Ρουμανία έμοιαζε περίπτωση εμβληματική, προφητική και ελπιδοφόρα συνάμα.

Εμβληματική γιατί η ελίτ της είχε φροντίσει να την απαλλάξει από τη ζώνη των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού με τρόπο εμφατικό αλλά και μεθοδευμένο. Έτσι, η εκτέλεση του ζεύγους Τσαουσέσκου τα Χριστούγεννα του 1989 σηματοδοτούσε την απαραίτητη θυσία για την είσοδο της χώρας στην περίοδο της εποχής του «καπιταλιστικού ρεαλισμού», δίχως να διακινδυνεύεται κάποιου είδους εμφύλιος πόλεμος. Αντίθετα, η χώρα από τις αρχές του 1990 μπήκε σε μια πολιτική κανονικότητα που περιλάμβανε την εναλλαγή στην εξουσία δύο κομμάτων συνδεδεμένων με τις δύο μεγάλες πολιτικές οικογένειες της Ευρώπης (ΕΛΚ και Ευρωσοσιαλιστές).

Ελπιδοφόρα, γιατί η Ρουμανία ως χώρα αποτελούσε το μεγάλο ευρωπαϊκό στοίχημα των Βαλκανίων καθόλη τη δεκαετία του ’90. Με τη μεγαλύτερη παραγωγική βάση στην ευρύτερη περιοχή και μια εξωτερική πολιτική με έντονο το εθνικιστικό χρώμα, ήδη σε ρήξη με τη Μόσχα από τα μέσα της δεκαετίας του ΄90 η χώρα έμοιαζε το «ιδανικό» πουλέν για το success story που ΕΕ και ΝΑΤΟ χρειάζονταν ως αντίβαρο στην κόλαση της διαλυθείσας Γιουγκοσλαβίας. Πράγματι, η χώρα δεν διέψευσε τις προσδοκίες, και γρήγορα έγινε η ταχύτερα αναπτυσσόμενη οικονομία της Ευρώπης, με ένα υπολογίσιμο ωστόσο τίμημα, αυτό της ανισότητας.

Την ίδια στιγμή, ωστόσο, που οι δύο προαναφερθείσες τάσεις διέγραφαν μια ομαλή μετάβαση στις καλές πρακτικές των Βρυξελλών, η περίπτωση της χώρας αποδεικνυόταν ότι συμπύκνωνε όλες εκείνες ανωμαλίες που υπήρχαν ήδη παρούσες στη φάση της ανάπτυξης. Πρώτον, την έντονη παρουσία μιας διαφθοράς αρκετά ευδιάκριτης στους πολίτες από τις καταδικαστικές αποφάσεις σε βάρος υπουργών, γερουσιαστών και βουλευτών. Δεύτερον, την κραυγαλέα περιφερειακή ανισότητα. Η χώρα εξακολουθεί να είναι μια από τις πλέον άνισες σε ό,τι αφορά τη ζώνη των 27 και δύο περιφέρειες του νότιου τμήματός της συγκαταλέγονται στις πιο φτωχές της Ένωσης.

Σε συνάρτηση με την συγκυρία του κορονοϊού και της ρωσικής εισβολής στη Ουκρανία που κατάφερε καίριο πλήγμα στον αγροτικό τομέα της χώρας, εξαιτίας  της απόφασης της Κομισιόν να στηριχθούν οι φθηνές εισαγωγές τροφίμων από τη γειτονική Ουκρανία, υπάρχουν γόνιμα τα συστατικά για ένα εκρηκτικό μίγμα, όπου οι εξωγενείς παράγοντες ήρθαν να συναντήσουν τους ενδογενείς, όπως τον κομβικό ρόλο της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην κοινωνική ζωή.

Είναι αυτό ακριβώς το μίγμα που καλλιέργησε το έδαφος για μια τόσο έντονη δυσαρέσκεια στη ρουμανική κοινωνία, ικανής να δώσει στα κόμματα της πληθυντικής Ακροδεξιάς ένα ποσοστό άνω του 30% σε εκλογικό επίπεδο και το 35% των κοινοβουλευτικών εδρών.

Ο πυροκροτητής, ωστόσο, δεν ήταν άλλος από την απόφαση της Δικαιοσύνης –του Συνταγματικού Δικαστηρίου συγκεκριμένα- να επικυρώσει τον αποκλεισμό του ακροδεξιού Καλίν Γκεοργκέσκου από τις νέες προεδρικές εκλογές, οι οποίες πρόκειται να διεξαχθούν το Μάιο. Ο λόγος είναι ότι ο Γκεοργκέσκου έχει προβεί σε συγκεκριμένες δηλώσεις που αντίκεινται στην υποχρέωσή του να προστατεύσει ως πρόεδρος το Σύνταγμα και το δημοκρατικό πολίτευμα στη χώρα και ως εκ τούτου δεν του επιτρέπεται πλέον να θέσει υποψηφιότητα.

Η απόφαση έρχεται μετά την απόφαση του ίδιου Δικαστηρίου να ακυρώσει τις προεδρικές εκλογές του περασμένου Νοεμβρίου επειδή, όπως αποδείχθηκε ο Γκεοργκέσκου χρηματοδότησε με παράνομα μέσα την προεκλογική του εκστρατεία, ενώ στις διαδικασίες φέρεται να επενέβη και η Ρωσία μέσω κυβερνοεπιθέσεων προς όφελος του Γκεοργκέσκου. Σαν να μην έφτανε αυτό, λίγες μέρες μετά ακολούθησε ο αποκλεισμός της ομοϊδεάτισσσας του Γκεοργκέσκου και επικεφαλής του μικρότερου εθνικιστικού κόμματος S.O.S. Romania Ντιάνα Σοσοάκα, με το δικαστήριο να υιοθετεί το ίδιο σκεπτικό.

Πρόκειται για μια σειρά από εξελίξεις που έρχεται να διαταράξει, όχι μόνο το εσωτερικό πολιτικό σκηνικό, αλλά και τις σχέσεις του Βουκουρεστίου με τις Βρυξέλλες και κατ’ επέκταση την ευρωπαϊκή εξωτερική πολιτική, καθώς είναι ευνόητο ότι και η παραμικρή σύνταξη των ευρωπαϊκών αρχών με τις αποφάσεις της ρουμανικής Δικαιοσύνης θα εκληφθεί πλέον ως μια ακόμη ωμή παρέμβαση στα εσωτερικά της χώρας. Και το πράγμα δεν σταματάει στα ευρωπαϊκά όρια, αφού η διαμάχη εμφυλοχωρεί στη συνολική αντιπαράθεση μεταξύ Ευρώπης και ΗΠΑ.

Η περίπτωση Γκεοργκέσκου έλαβε διεθνείς διαστάσεις, όταν ο αντιπρόεδρος των ΗΠΑ, Τζέι Ντι Βανς, αναφέρθηκε σε αυτήν κατά τη Διάσκεψη του Μονάχου ως μία «απόδειξη» πως στην Ευρώπη δεν υπάρχει πλέον δημοκρατία – ο δε Γκεοργκέσκου απολαμβάνει επίσης τη στήριξη και του Ίλον Μασκ, ο οποίος πιστός στην ανάμειξή του στις εσωτερικές υποθέσεις ξένων κρατών αποκάλεσε «τύραννο» τον επικεφαλής της δικαστικής αρχής.

Προδιαγράφεται, έτσι, μια παράξενη εξωτερικότητα ως προς την ρουμανική πολιτική ζωή. Με τις Βρυξέλλες να διατείνονται πως επιθυμούν να εισέλθουν σε φάση ενηλικίωσης από τον ατλαντικό προστάτη και τις ΗΠΑ να χρησιμοποιούν την Ευρώπη ως παράδειγμα μιας αυταρχικής, γραφειοκρατικής ένωσης με μικρό σεβασμό προς τη δημοκρατική αρχή, το πώς θα εξελιχθεί η κατάσταση στον βαλκανικό «γίγαντα», φαίνεται πως επιβεβαιώνει τη μοίρα της χώρας να καθίσταται προφητικό βαρόμετρο για την ευρύτερη περιοχή. Ως αποτέλεσμα, όπως κι αν εξελιχθούν σε άμεσο χρόνο τα πράγματα, οι γενεσιουργοί παράγοντες της κρίσης που ταλανίζει τη χώρα είναι πεισματικά παρόντες, απειλώντας να αναζωπυρώνουν τα ρεύματα συντηρητικοποίησης. Όπως επεσήμανε όμως και η δημοσιογράφος Ιοάνα Ενέ Ντόγκοϊου, «αυτό δεν σημαίνει πως τώρα όλα είναι μια χαρά και συνεχίζουμε όπως πριν. Βρισκόμαστε σε μία βαθιά κρίση, με μία πληγωμένη δημοκρατία, μία πολωμένη κοινωνία, απογυμνωμένους θεσμούς και μία βαθύτατη δυσπιστία των ψηφοφόρων προς την πολιτική ηγεσία. Αυτά είναι μείζονα προβλήματα, τα οποία ο Γκεοργκέσκου απλώς εκμεταλλεύτηκε. Και εφ’ όσον αυτά συνεχίσουν να υφίστανται, είναι θέμα χρόνου να βρεθεί ο επόμενος που θα τα εκμεταλλευτεί επίσης».

* Έλενα Μπουλετή, μεταδιδακτορική ερευνήτρια, Πάντειο Πανεπιστήμιο – Η ανάλυση περιλαμβάνεται στο 25^ο Δελτίο Διεθνών & Ευρωπαϊκών Εξελίξεων του Ινστιτούτου ΕΝΑ

Όπως δείχνουν οι τελευταίες πολιτικές εξελίξεις στην Τουρκία, το «Σύστημα Ερντογάν», που έχει εναγκαλιστεί την εξουσία χρόνια τώρα, επιδιώκει με κάθε τρόπο -και χωρίς να ορρωδεί προ ουδενός- να παραμείνει ο επικεφαλής του ισόβια πρόεδρος, με ότι αυτό συνεπάγεται για την πολιτική κατάσταση στη χώρα, την ποιότητα των θεσμών της και το επίπεδο της «δημοκρατίας» της.

Πλέον η παρουσία Ερντογάν στα πολιτικά πράγματα της Τουρκίας είναι τόσων ετών ώστε να μπορεί να αναλυθεί σε υποπεριόδους, καθεμία με δικά της επιμέρους χαρακτηριστικά, ο «Ερντογανισμός» να σπάσει σε φάσεις, πιο ήπιου και πιο απόλυτου αυταρχισμού, με μεγαλύτερα ή μικρότερα ανοίγματα στη Δύση, με διαφορετική στάση στο κουρδικό, τα ελληνοτουρκικά, κτλ. Ολόκληρες γενιές νέων πολιτών στην Τουρκία δεν έχουν γνωρίσει άλλη πολιτική εξουσία από αυτή του Ερντογάν, (η οποία ξεκίνησε όταν εξελέγη δήμαρχος Κωνσταντινούπολης, στη συνέχεια πρωθυπουργός για τρεις συνεχόμενες θητείες (2003-2014) και 12ος πρόεδρος της Δημοκρατίας της Τουρκίας (2014 έως σήμερα) και αυτό λέει πολλά για το πώς οι τελευταίοι μπορούν να αντιληφθούν την εξουσία, την πολιτική, την όποια δυνατότητα για πολιτική μεταβολή -και πώς αυτή μπορεί να έρθει- στη χώρα. Η πολιτική επιρροή Ερντογάν μπορεί να συγκριθεί στη διάρκειά της μόνο με εκείνη του Ατατούρκ, και δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η μία βρίσκεται στον πολιτικό αντίποδα της άλλης, ο κοσμικός, «δυτικότροπος» κεμαλισμός έναντι του πιο προσανατολισμένου στη θρησκεία, ανατολικότροπου Ερντογανισμού, ένα δίπολο που σε μεγάλο βαθμό αντανακλά μια βασική διαίρεση της τουρκικής κοινωνίας -και έχει μέχρι και γεωγραφική απεικόνιση στα «ευρωπαϊκά» παράλια και την «Τουρκία της Ανατολίας», και που ωστόσο εκκινεί από το ίδιο σημείο: την απολυταρχική νομή της εξουσίας, εις βάρος του πολίτη, χάριν του «κράτους».

Η εξουσία

Φαίνεται λοιπόν, ότι και ο ίδιος ο Τούρκος πρόεδρος αλλά και το σύστημα που τον πλαισιώνει και που μετά από τόσα χρόνια ταυτίζεται σχεδόν απόλυτα με το κράτος επιδιώκει να διατηρηθεί στην εξουσία ισοβίως, παρά το γεγονός ότι το Σύνταγμα της χώρας απαγορεύει μια επανεκλογή για τον ήδη εκλεγμένο δυο φορές Ερντογάν. Τούρκοι δημοσιογράφοι αναφέρουν την επιδίωξη για μια ισόβια προεδρία όπως του Αλίεφ στο Αζερμπαιτζάν, του Λουκασένκο στη Λευκορωσία ή του Πούτιν ως σχεδόν μονόδρομο για τον Τούρκο πρόεδρο, καθώς είναι αναμενόμενο να βλέπει μεγάλους κινδύνους για τον εαυτό του και τους συν αυτώ αν ποτέ εγκαταλείψει την εξουσία που του προσφέρει όχι μόνο δύναμη αλλά και ασυλία. Εξάλλου, οι αλλαγές που έχουν κατά καιρούς γίνει στο σύνταγμα της χώρας με πρωτοβουλία του συστήματος και με σκοπό να γίνει η εξουσία «προεδροκεντρική», έχουν μεταβάλει και εν πολλοίς ακυρώσει τις όποιες ισορροπίες αρμοδιοτήτων υπήρχαν στην τουρκική πολιτεία. Ως εκ τούτου μια μεταβολή στους επικεφαλής θα μπορούσε να εκκινήσει εξελίξεις που κανείς δε θα μπορούσε να προβλέψει, και ίσως επιθυμία για αντεκδίκηση στους πολλούς που βρίσκονται εκτός των ωφελημένων όλων αυτών των χρόνων. Τώρα, υπάρχει το ενδεχόμενο είτε για μια ακόμη συνταγματική αναθεώρηση είτε για πρόωρες εκλογές, προκειμένου να μπορέσει ο Τούρκος πρόεδρος να ξεπεράσει τον σκόπελο των δυο θητειών και να παραμείνει στην εξουσία και μετά το 2028. To άλλο εμπόδιο στην «ισόβια θητεία» του είναι φυσικά ο Ιμάμογλου.

Το αντίπαλο δέος

Ο νυν δήμαρχος Κωνσταντινούπολης έχει καταγραφεί ως υπολογίσιμος αντίπαλος του Ερντογάν καθώς έχει ήδη επικρατήσει σε τρεις εκλογικές αναμετρήσεις έναντι του «συστήματος», με πολιτική αφετηρία που μοιάζει πολύ με εκείνη του Τούρκου προέδρου. Έχει ενδιαφέρον, και είναι ένα στοιχείο δηλωτικό της πολιτικής κατάστασης στην Τουρκία διαχρονικά, το γεγονός ότι και η καριέρα του Ερντογάν είχε αφετηρία τη δημαρχία της Κωνσταντινούπολης, όταν το Ισλαμιστικό Κόμμα της Ευημερίας του Νετζμετίν Ερμπακάν -από το οποίο προερχόταν – είχε κριθεί παράνομο από το Τουρκικό Συνταγματικό Δικαστήριο, σε μια συγκυρία που λίγο διαφέρει από αυτή που δημιουργεί τώρα ο ίδιος για τον νυν πολιτικό του αντίπαλο. Τούρκοι εισαγγελείς βρήκαν λόγους ώστε ο Ιμάμογλου να συλληφθεί μαζί με πάνω από εκατό ακόμη άτομα, λίγες ημέρες πριν να λάβει και επίσημα το χρίσμα για την υποψηφιότητά του για την προεδρία από το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα, ενώ και το πτυχίο του από τουρκικό πανεπιστήμιο -που είναι προαπαιτούμενο για να μπορεί κανείς να θέσει υποψηφιότητα κηρύχθηκε άκυρο λόγω παράτυπης μετεγγραφής. Βέβαια, οι μεθοδεύσεις για να μπορέσει να μπλοκαριστεί το πολιτικό μέλλον του Ιμάμογλου είχαν αρχίσει εδώ και τρία χρόνια περίπου και αφορούσαν καταδίκες για άλλες αφορμές (συγκεκριμένα, για την προσβολή μελών του Ανώτατου Εκλογικού Συμβουλίου με τη δικαιοσύνη πάλι να εξαντλεί την αυστηρότητά της εις βάρος του), και είχε γίνει σαφές ότι με κάποια αιτίαση αυτό θα συνέβαινε, έμενε να φανεί απλά ποια θα ήταν αυτή. Ο ίδιος είχε δηλώσει στις 15/03 ότι «Θα με βγάλουν από το παιχνίδι. Θα κάνουν ό,τι μπορούν. Κάνουν βρώμικη δουλειά, δήθεν θα με κάνουν να υποκύψω με το χέρι της αστυνομίας. Στην πραγματικότητα, θέλουν να το κάνουν πριν από τις 23 Μαρτίου αν είναι δυνατόν» (ημερομηνία που θα λάμβανε το χρίσμα του υποψηφίου και επίσημα)… «Το πρόβλημά τους είναι η καρέκλα».

Η ισχύς

Η αντίδραση των Τούρκων πολιτών στη σύλληψη του Ιμάμογλου και των συνεργατών του ούτε μικρή είναι ούτε ασήμαντη, και παρά την συστηματική καταστολή επιμένει, ο δε Ιμάμογλου δηλώνει -ήδη προφυλακισμένος- στον Τούρκο πρόεδρο ότι «θα ηττηθείς». Ωστόσο, το σύστημα Ερντογάν έχει αντιπαρέλθει και στο παρελθόν σημαντικές σε έκταση και σημασία λαϊκές αντιδράσεις, εντείνοντας τον απολυταρχισμό του και συνήθως επενδύοντας σε πολιτικές πυγμής και εντυπωσιασμού. Η δε διεθνής συγκυρία φαίνεται πως ίσως ευνοεί μια τέτοια πολιτική εκκαθάρισης πολιτικών αντιπάλων στο εσωτερικό της χώρας για τον Ερντογάν. Καθώς και από αλλού προκρίνεται «η ειρήνη της ισχύος», και μάλιστα από χώρες με -θεωρητικά τουλάχιστο- μεγαλύτερη δημοκρατική παράδοση από την Τουρκία, ο Τούρκος πρόεδρος φαίνεται πως μπορεί να προβαίνει σε «νοικοκύρεμα των του οίκου του» με τη γνωστή του αυταρχική μέθοδο, χωρίς έστω τις αναμενόμενες αντιδράσεις από το εξωτερικό της χώρας, από όπου προκρίνεται και αποτιμάται μάλλον η ισχυρή παρουσία, η χρησιμότητα και οι ισορροπίες και μπαίνουν σε δεύτερη μοίρα η δικαιοσύνη και το κράτος δικαίου.

Κατά τη διάρκεια συνέντευξης Τύπου, στις Βρυξέλλες, η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, ερωτηθείσα για τη σύλληψη του δημάρχου της Κωνσταντινούπολης αρκέστηκε να απαντήσει ότι τη θεωρεί «βαθιά ανησυχητική». Ωστόσο στην πρόσφατη Σύνοδο Κορυφής, αν και υπενθυμίστηκε ότι  η Τουρκία (όπως και οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο) δεν αποτελούν χώρες που μπορούν να έχουν πρόσβαση στα δάνεια της Ε.Ε., για την περίπτωση της Τουρκίας έγινε ειδική μνεία και τονίστηκε ότι η χώρα είναι υποψήφια για ένταξη και «μακροχρόνιος εταίρος» της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας. Αν η «βαθιά ανησυχία» της Ευρώπης όλα τα προηγούμενα χρόνια που η Τουρκία βρισκόταν στον προθάλαμο της ΕΕ δεν βοήθησε στην στροφή της τουρκικής πολιτικής προς το δημοκρατικότερο, αυτό δε θα συμβεί ούτε και τώρα, που η ευρωπαϊκή άμυνα ενδέχεται να χρειαστεί την τουρκική πολεμική βιομηχανία, το μεταναστευτικό είναι ακόμη στο τραπέζι με τους ίδιους -ή και χειρότερους- όρους με αυτούς που είχε έως τώρα που η Τουρκία θεωρούνταν ασφαλής τρίτη χώρα για τους αιτούντες διεθνή προστασία, (με καταγωγή από Συρία, Αφγανιστάν, Πακιστάν, Μπαγκλαντές και Σομαλία), κτλ.

Μια νέα περίοδος Ερντογανισμού;

Προφανώς και το ζήτημα του δημοκρατικού ελλείματος στην Τουρκία δεν απαριθμεί μόνο αυτές τις παραμέτρους και δεν γίνεται η ανάλυσή του να εξαντληθεί σε λίγες παραγράφους. Ωστόσο, είναι γεγονός ότι έχουμε μπει σε μια νέα φάση της διακυβέρνησης Ερντογάν, σε μια νέα περίοδο Ερντογανισμού, αν μπορούμε να την ονομάσουμε έτσι, όπου οι εξελίξεις επιταχύνονται καθώς οι κοινωνικές πιέσεις εντείνονται και οι πολίτες στερούνται ακόμη μιας επιλογής, αυτής του Εκρέμ Ιμάμογλου, που, από ότι φαίνεται ήταν έτοιμοι και διατεθειμένοι σε μεγάλο ποσοστό να κάνουν στις επόμενες εθνικές εκλογές. Οι κυβερνητικές μεθοδεύσεις θα στερήσουν όπως φαίνεται -με κάθε κόστος- το δικαίωμα στο λαό να εκφράσει τη βούλησή του, έστω και περιορισμένα, έστω και μέσα από το δίπολο Κεμαλισμού – Ερντογανισμού. Μένει να φανεί εάν αυτή η αυξανόμενη πίεση θα εξακολουθήσει να εκτονώνεται μέσα από διάφορες «βαλβίδες», ή θα φέρει κάποια στιγμή μια γενικευμένη κοινωνική έκρηξη.

* Γιάννης Γούναρης, δικηγόρος, LLM London School of Economics, διδάκτωρ Νομικής Πανεπιστημίου Αθηνών – Η ανάλυση περιλαμβάνεται στο 25^ο Δελτίο Διεθνών & Ευρωπαϊκών Εξελίξεων του Ινστιτούτου ΕΝΑ

 Τι είναι το ευρωπαϊκό εξοπλιστικό πρόγραμμα ReArm Europe

Η συνεδρίαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στις 20 Μαρτίου 2025 έδωσε το σύνθημα: η Ευρώπη είναι έτοιμη να αποσυνδέσει την άμυνά της από τη -μη εγγυημένη, πλέον- αμερικανική προστατευτική ομπρέλα, για πρώτη φορά από το 1949, έτος ίδρυσης του ΝΑΤΟ. Η Λευκή Βίβλος για την Ευρωπαϊκή Άμυνα, με τον τίτλο ReArm Europe (ή, Readiness 2030, για όσους θεωρούν το πρώτο υπερβολικά πολεμοχαρές), παρουσιάστηκε ως το μεγάλο σχέδιο που θα επαναφέρει την ήπειρο στο προσκήνιο της στρατιωτικής ισχύος.

Και πράγματι, το εύρος και η κλίμακα του προγράμματος δεν πρέπει να υποτιμηθούν, ούτε η θεμελιώδης στροφή που συνιστά για τα μεταπολεμικά ευρωπαϊκά πράγματα. Προβλέπει μια πολύ σημαντική αύξηση των αμυντικών δαπανών που μπορεί να φτάσει έως και 800 δισ. ευρώ την επόμενη δεκαετία, με διακηρυγμένο στόχο, αφενός, την αποτροπή της Ρωσίας, η οποία έχει αναχθεί στην κατεξοχήν «υπαρξιακή απειλή»  και, αφετέρου, την ενίσχυση της ευρωπαϊκής βιομηχανίας.

Οι αριθμοί εντυπωσιάζουν: καταρχάς, σε μια απόρριψη των ιερών και των οσίων της δημοσιονομικής λιτότητας, προβλέπεται αύξηση έως και 1,5% επιπλέον του ΑΕΠ κάθε κράτους-μέλους σε αμυντικές δαπάνες, με τη συντονισμένη ενεργοποίηση της Γενικής Ρήτρας Διαφυγής του Συμφώνου Σταθερότητας. Φαίνεται ότι οι απαραβίαστοι κανόνες της δημοσιονομικής πειθαρχίας δεν είναι, τελικά, και τόσο απαραβίαστοι, αρκεί να υπάρχει το κατάλληλο κίνητρο. Το 2021, το κίνητρο αυτό ήταν η απειλή οικονομικής καταστροφής λόγω της πανδημίας Covid-19. Το 2025, έχει πάρει τη μορφή του προέδρου της Ρωσικής Ομοσπονδίας.

Εν τούτοις, η μόνη χειροπιαστή πρόβλεψη της Λευκής Βίβλου είναι η κοινή χρηματοδότηση μέσω του προγράμματος SAFE (Security Action for Europe). Ακολουθώντας το υπόδειγμα του Ταμείου Ανάκαμψης NextGenerationEU, η Επιτροπή θα αντλήσει κεφάλαια από τις διεθνείς χρηματαγορές σε ύψος έως και 150 δισ. ευρώ, τα οποία, στη συνέχεια, θα προσφέρει ως δάνεια με ευνοϊκούς όρους στα κράτη-μέλη για τη χρηματοδότηση κοινών προμηθειών αμυντικού υλικού και εξοπλιστικών προγραμμάτων.

Σε αυτό το σημείο, όμως, αρχίζουν τα ερωτηματικά και οι αστερίσκοι. Η αύξηση των αμυντικών δαπανών, που παρουσιάζεται ως κίνηση «στρατηγικής αυτονομίας και απεξάρτησης», στην πραγματικότητα ευθυγραμμίζεται πλήρως με το πάγιο αίτημα του Ντόναλντ Τραμπ 2.0 προς τους Ευρωπαίους συμμάχους στο ΝΑΤΟ. Ο Αμερικανός πρόεδρος -εκφράζοντας τον στρατηγικό αναπροσανατολισμό των ΗΠΑ- πιέζει τους Ευρωπαίους να αναλάβουν πολύ μεγαλύτερο μέρος του βάρους χρηματοδότησης και επιχειρησιακής στελέχωσης των μονάδων ταχείας αντίδρασης της Ατλαντικής Συμμαχίας, με αντίστοιχη απαγκίστρωση των ΗΠΑ. Δηλαδή, την ενίσχυση του ευρωπαϊκού πυλώνα, άλλως τη δημιουργία ενός «Ευρω-ΝΑΤΟ» που θα αναλάβει την αποστολή της ανάσχεσης της Ρωσίας, την ίδια ώρα που οι ΗΠΑ θα ολοκληρώνουν το pivot στον Ινδικό και τον Ειρηνικό, απέναντι στην Κίνα. Το ReArm Europe, λοιπόν, δεν είναι παρά η ευρωπαϊκή απάντηση σε αυτήν την αμερικανική πίεση, μια υπακοή ντυμένη με τον μανδύα της «κυριαρχίας».

Προφανώς, η ενίσχυση της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας (κατά κύριο λόγο της γαλλικής και της γερμανικής) είναι το δεύτερο μεγάλο στοίχημα. Η Λευκή Βίβλος, προβλέπει κοινές προμήθειες με επιδοτήσεις από τον μηχανισμό SAFE. Στόχος είναι η δημιουργία μιας ανταγωνιστικής βάσης που θα μειώσει την εξάρτηση από ξένα συστήματα και θα εξάγει τεχνολογία, αντί να την εισάγει. Τα δάνεια θα είναι διαθέσιμα μόνο στα κράτη-μέλη, αλλά στα κοινά προγράμματα προμηθειών θα μπορούν να συμμετέχουν και τα λεγόμενα «ομονοούντα» κράτη. Δηλαδή, υποψήφιες προς ένταξη χώρες (άρα, και η Τουρκία), καθώς και τρίτα κράτη που έχουν συνάψει συμφωνίες αμυντικής συνεργασίας με την ΕΕ -ένα πιθανό παράθυρο για τη συμμετοχή της Βρετανίας στο μέλλον, καθώς είναι μάλλον απίθανο να αποκλειστεί το Λονδίνο. Τα κονδύλια του SAFE πρέπει να διοχετεύονται κατά προτεραιότητα σε αμυντικό υλικό που παράγεται εντός της ΕΕ (και του ΕΟΧ – Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου) σε μείζον ποσοστό (κάτι που, πάντως, ανοίγει ένα δεύτερο παράθυρο στη βρετανική και την τουρκική αμυντική βιομηχανία για συμμετοχή σε μειοψηφικό ποσοστό μέσω συμπαραγωγής). Τονίζεται ότι τέτοιοι περιορισμοί δεν ισχύουν για το κομμάτι του πακέτου που αφορά στις αμυντικές δαπάνες των κρατών-μελών βάσει της Γενικής Ρήτρας Διαφυγής. Εκεί, τα κράτη μπορούν να ξοδέψουν, θεωρητικά τουλάχιστον, όπως και όπου θέλουν -δηλαδή, και σε αμερικανικά όπλα.

Η Γερμανία έσπευσε να περάσει από την Ομοσπονδιακή Βουλή -με λίαν αμφιλεγόμενο συνταγματικά τρόπο, αφού πρόκειται για την προηγούμενη Βουλή και όχι αυτή που προέκυψε από τις πρόσφατες εκλογές- τη συνταγματική αναθεώρηση για την κατάργηση του φρένου χρέους. Το Βερολίνο είναι, ίσως, η μόνη ευρωπαϊκή πρωτεύουσα που διαθέτει άφθονο δημοσιονομικό χώρο για να εφαρμόσει τη Γενική Ρήτρα Διαφυγής και να αναλάβει νέο δημόσιο χρέος. Οι ήδη καταχρεωμένες οικονομίες της Γαλλίας και της Ιταλίας (πόσο μάλλον της Ελλάδας) είναι εξαιρετικά αμφίβολο εάν και σε ποιο βαθμό θα μπορούν να ακολουθήσουν, γεγονός που ήδη δημιουργεί νέες εντάσεις και ρωγμές εντός του ευρωπαϊκού -συμπαγούς, υποτίθεται- στρατοπέδου.

Και τι, οπωσδήποτε, δεν είναι το ReArm Europe

Πρώτον, προφανέστατα δεν είναι Ευρωστρατός. Η ιδέα ενός ενιαίου στρατιωτικού σώματος παραμένει ταμπού. Τα κράτη-μέλη διατηρούν σφιχτά τα ηνία των ενόπλων δυνάμεών τους ως προς τη δομή, τη διοίκηση και την  επιχειρησιακή ανάπτυξη και η Λευκή Βίβλος σπεύδει να το ξεκαθαρίσει: η άμυνα παραμένει εθνική αρμοδιότητα και στον σκληρό πυρήνα της κρατικής κυριαρχίας. Ασφαλώς, οι ευρωπαϊκές ηγεσίες είναι χαμηλού επιπέδου, όχι όμως (ακόμα) τόσο, ώστε να αφήσουν την τύχη της άμυνας τους στα χέρια κάποιας φον ντερ Λάιεν και κάποιας Κάλας.

Άλλωστε, αναρωτιέται κανείς εάν η Γαλλία και η Πολωνία, φερ’ ειπείν, θα έβλεπαν θετικά έναν αληθινό επανεξοπλισμό της (εταίρου ή αντιζήλου) Γερμανίας. Ή, εάν οι Βαλτικές και οι Σκανδιναβικές χώρες θα ένιωθαν ιδιαίτερα ασφαλείς υπό τη σκέπη μόνο των Γαλλογερμανών με τους Αμερικανούς απόντες ή ακόμα και δυνητικά ανταγωνιστές. Ή, για πόσο οι Ούγγροι (και δευτερευόντως οι Σλοβάκοι) θα μείνουν ικανοποιημένοι με το άτυπο opt–out στα Ευρωπαϊκά Συμβούλια που μέχρι στιγμής επιτρέπει την συμπόρευση των υπολοίπων χωρίς να υπάρχει, τυπικά, ομοφωνία, ούτε όμως και βέτο. Θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν και οι ελληνικές ενστάσεις για την τουρκική άμεση ή έμμεση συμμετοχή, πλην όμως αυτό θα προϋπέθετε την ύπαρξη μιας αυτόνομης ελληνικής διπλωματίας και στρατηγικής, κάτι που δυστυχώς δεν προκύπτει. Με άλλα λόγια: ο ευρωπαϊκός επανεξοπλισμός είναι υπόθεση ενός συνασπισμού των (περισσότερο ή λιγότερο) προθύμων, αποτελούμενου από κράτη εντός και εκτός της ΕΕ, με την Επιτροπή να έχει τον ρόλο του εκτελεστικού γραφείου και το Ευρωκοινοβούλιο παντελώς απόν. Όχι ακριβώς η εικόνα μιας αναδυόμενης Ευρωπαϊκής Υπερδύναμης.

Δεύτερον, δεν είναι, όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω, κίνηση αυτονόμησης από το ΝΑΤΟ. Αντιθέτως, τονίζεται με κάθε ευκαιρία ότι η Συμμαχία -και, μαζί με αυτήν, η αμερικανική ηγεμονία, έστω και εξ αποστάσεως- παραμένει «ο ακρογωνιαίος λίθος της ευρωπαϊκής συλλογικής άμυνας». Εάν κάποιοι θεωρούν ότι η Ουάσιγκτον (που δεν είναι, μόνο, το Οβάλ Γραφείο του Τραμπ σε τελική ανάλυση) θα επιτρέψει την ανάδυση μιας αληθινά αυτόνομης Ευρώπης, την οποία θεωρεί πάντα μέρος της Συλλογικής Δύσης, δηλαδή, της αμερικανικής σφαίρας επιρροής, ή ότι οι ίδιοι οι Ευρωπαίοι επιθυμούν όντως την πλήρη απεμπλοκή των Αμερικανών από την ήπειρο,  μάλλον δεν διαβάζει σωστά τους οιωνούς. Στο γεωστρατηγικό κομμάτι, πρόκειται απλά για μια ανακατανομή εργασίας μεταξύ των δύο πυλώνων.

Και δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά. Σύμφωνα με όλα τα μοντέλα, ακόμα και στο (αμφίβολο) σενάριο όπου το σύνολο του πακέτου των 800 δισ. αξιοποιείται ακριβώς όπως προβλέπεται, και πάλι έως το 2030 οι Ευρωπαίοι θα είναι σε θέση να αναπληρώσουν μόνο μέρος του κενού που θα άφηνε πίσω της μια πλήρης αμερικανική απόσυρση -την οποία κανείς δεν επιθυμεί.

Η εξάρτηση από την Ουάσιγκτον παραμένει βαθιά, όχι μόνο σε οπλικά συστήματα, αλλά κυρίως σε τεχνολογία, συλλογή πληροφοριών, δορυφορικά συστήματα, στρατηγικές μεταφορές, επιμελητεία, με άλλα λόγια σε όλα αυτά τα στοιχεία που μετατρέπουν ένα στράτευμα από χάρτινο σε πραγματικά επιχειρησιακό. Θα έλεγε κανείς ότι η μεγάλη αγωνία των Ευρωπαίων δεν είναι ότι «έρχονται οι Ρώσοι» αλλά μην τυχόν όντως «φύγουν οι Αμερικανοί».

Τρίτον, και σε συνέχεια των αμέσως παραπάνω, δεν είναι το πρόπλασμα ενός ευρωπαϊκού εκστρατευτικού σώματος για την Ουκρανία. Τα δύο συνδέονται μεθοδικά σε επικοινωνιακό επίπεδο, για την καλλιέργεια της αίσθησης του  «ρωσικού κινδύνου», αλλά στην πραγματικότητα δεν συμπίπτουν ούτε καν χρονολογικά. Ο ορίζοντας του 2030 είναι πολύ μακρινός για την Ουκρανία και, εν τω μεταξύ, οι Ευρωπαίοι απέρριψαν την πρόταση της Κάλας για αποστολή πολεμικού υλικού αξίας 40 δισ. ευρώ, περιορίζοντας το κονδύλιο σε «μόλις» 5 δισ. Η κατάληξη του πολέμου της Ουκρανίας θα κριθεί από δύο παράγοντες: την εξέλιξη στα πεδία των μαχών και τις απευθείας συνομιλίες μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσικής Ομοσπονδίας. Όχι από τον ευρωπαϊκό επανεξοπλισμό, εντός ή εκτός εισαγωγικών, πράγμα που από μόνο του αποκαλύπτει πολλά.

Τι μένει; Ένα υβρίδιο στρατιωτικού κεϊνσιανισμού, μια συνέχιση του Ταμείου Ανάκαμψης και της (ατυχούς) Πράσινης Συμφωνίας με άλλα μέσα, παραφράζοντας τον Κλάουζεβιτς, το οποίο, παρεμπιπτόντως, έχει ήδη δημιουργήσει ευμεγέθη χρηματιστηριακή φούσκα των μετοχών των ευρωπαϊκών πολεμικών βιομηχανιών. Δεν είναι η πρώτη φορά στην Ιστορία, άλλωστε, που επιχειρείται η έμμεση επιδότηση ασθμαινουσών οικονομιών με γενναίες ενέσεις πολεμικών δαπανών, εις βάρος, φυσικά, των κοινωνικών δαπανών και των δαπανών συνοχής, των επενδύσεων στις υποδομές και ούτω καθεξής. Το κύριο πρόβλημα, όμως, με τη μετατροπή της ευρωπαϊκής βιομηχανικής βάσης σε πολεμική -εκτός του ότι οι υποτιθέμενοι «εχθροί της Ευρώπης» το έχουν ήδη κάνει και με μεγαλύτερη επιτυχία μάλιστα, είναι ότι ως επένδυση δεν αποφέρει τίποτε μακροπρόθεσμα. Ο μόνος τρόπος να αναπαραγάγει τον εαυτό της είναι η κατανάλωση των παραγόμενου αμυντικού υλικού, ούτως ώστε να απαιτηθεί η αναπλήρωσή του. Και μόνο ένας τρόπος υπάρχει για να γίνει αυτό σε σύντομο χρονικό διάστημα: ο πόλεμος.