Χρήστος Δ. Βήττος – Τα Ρουμανικά Σχολεία της πόλης των Γρεβενών

ΤΑ ΡΟΥΜΑΝΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΩΝ ΓΡΕΒΕΝΩΝ

(ΧΡΟΝΙΚΑ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ)

Η ρουμανική προπαγάνδα είχε αρχίσει τη δράση της στις βλαχόφωνες περιοχές της Μακεδονίας και της Ηπείρου από το 1860. Με την πάροδο του χρόνου είχε κατορθώσει να σταθεροποιηθεί με τη βοήθεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, να ιδρύσει σχολεία, ναούς, να  χρηματοδοτεί πλουσιοπάροχα δασκάλους και ιερείς και να χορηγεί υποτροφίες στα παιδιά των ρουμανιζόντων. Ο Απόστολος Μαργαρίτης, ο οποίος τη δεκαετία του 1860 διηύθυνε την προπαγάνδα στη Μακεδονία και στην Ήπειρο, ήταν προηγουμένως δάσκαλος στο ελληνικό σχολείο Κλεισούρας Καστοριάς. Γεννήθηκε στην Αβδέλλα το 1832 και απεβίωσε στο Μοναστήρι (Βιτώλια) το 1903.  Το έτος 1865 προσέλαβε από το Περιβόλι τρεις νέους τους οποίους έστειλε να σπουδάσουν με υποτροφία στη Ρουμανία. Ο ένας από αυτούς ήταν ο Δημήτριος Τέγου, ο οποίος επιστρέφοντας το 1869 από τη Ρουμανία χειροτονήθηκε ιερέας από το μητροπολίτη Γρεβενών Γεννάδιο Β΄ Παπαρούση (1864-1873). Το 1866 ο Μαργαρίτης ίδρυσε το πρώτο θερινό ρουμανικό σχολείο της επαρχίας Γρεβενών στη γενέτειρά του την  Αβδέλλα, με πρώτο δάσκαλο τον Γιαννούλη Σώμου ή Δασκαλίκο που είχε σπουδάσει στη Ρουμανία. Ακολούθησε το 1977 η ίδρυση σχολείου στο Περιβόλι, το 1879 στη Σαμαρίνα και το 1885 στην Κρανιά. Από τα βλαχόφωνα χωριά των Γρεβενών μόνο η Σμίξη δεν «μολύνθηκε» από τη ρουμανική προπαγάνδα και αυτό οφείλεται στην πατριωτική στάση που τήρησαν οι κάτοικοι του χωριού. Ρουμανικό δημοτικό σχολείο ιδρύθηκε και στην πόλη των Γρεβενών το 1881, με πρώτο δάσκαλο τον ρουμανίζοντα ιερέα Δημήτριο Τέγου. Το σχολείο των Γρεβενών  είχε 50 μαθητές και δίδασκαν σ’ αυτό, εκτός από τον ιερέα, και άλλα δύο άτομα, τα εξής:

• Ο γιατρός Ζήσης Παπαθανασίου, ο οποίος ανέλαβε και διευθυντής του σχολείου. Η καταγωγή του ήταν από τη Βοβούσα. Είχε σπουδάσει με υποτροφία στη Ριζάρειο Σχολή και ήταν πτυχιούχος της Ιατρικής Σχολής Αθηνών. Το 1883 διορίστηκε επόπτης όλων των ρουμανικών σχολείων της επαρχίας Γρεβενών.
• Ο δάσκαλος Μιχαήλ Πινώτας, από τη Σαμαρίνα.

Στο ρουμανικό δημοτικό σχολείο της πόλης διδάσκονταν, όπως και στα βλαχόφωνα χωριά, η ελληνική, ρουμανική και γαλλική γλώσσα. Και οι τρεις ανωτέρω διδάσκοντες πληρώνονταν από τη ρουμανική προπαγάνδα. Ο διευθυντής έπαιρνε ετησίως 80 λίρες, ενώ ο ιερέας Δ. Τέγου και ο δάσκαλος Μ. Πινώτας, οι οποίοι το καλοκαίρι δίδασκαν και στα ρουμανικά σχολεία Περιβολίου και Σαμαρίνας αντίστοιχα, πληρώνονταν ετησίως με 45 λίρες και 45 εικοσόφραγκα. Οι δύο τελευταίοι, επειδή  το χειμώνα δεν είχαν επί πλέον μισθό, τους έδιναν, ως δώρο, από 25 εικοσόφραγκα στον καθένα.

Ο αριθμός των μαθητών που φοιτούσε στα ρουμανικά σχολεία των Γρεβενών κατά τη  δεκαετία 1880-1890 φαίνεται στον παρακάτω πίνακα:

Το δεύτερο εξάμηνο του 1881 έχουμε την προσάρτηση της Θεσσαλίας στην Ελλάδα (πλην της επαρχίας Ελασσόνας), οπότε προέκυψε πρόβλημα στην εκπαίδευση των ρουμανιζόντων που κατέβαιναν με τις οικογένειές τους τον Οκτώβριο από τα ορεινά χωριά της Πίνδου στο θεσσαλικό κάμπο (στα χειμαδιά), σε ελληνικό πλέον έδαφος. Η ελληνική κυβέρνηση, για να παρακολουθεί πιο στενά τις δραστηριότητες της ρουμανικής προπαγάνδας  στην επαρχία Γρεβενών και τους βλαχόφωνους που κατέβαιναν στα χειμαδιά  και να απαλλάξει το  Προξενείο Μοναστηρίου από την υποχρέωση αυτή, ίδρυσε τον Ιανουάριο του 1882 το Προξενείο Ελασσόνας.

Το έτος 1899, από ένα μορφωμένο άτομο των Γρεβενών (μάλλον εκπαιδευτικό), του οποίου το όνομα δεν αναφέρεται, για να μη γίνει γνωστό στους Τούρκους, είχε αποσταλεί και δημοσιευτεί στην εβδομαδιαία  εφημερίδα «Αγών» στις 02/04/1899 ένα άρθρο που αφορούσε τα εκπαιδευτικά της περιφέρειας Γρεβενών. Η εφημερίδα αυτή ήταν δημοσιογραφικό όργανο Ηπειρωτών και Μακεδόνων και η έκδοσή της γινόταν στην Αθήνα. Ο συντάκτης του άρθρου, σε ό,τι αφορά τους ρουμανίζοντες, ανέφερε ότι  είχαν ιδρύσει στην πόλη των Γρεβενών μια αστική σχολή των πέντε τάξεων και ένα παρθεναγωγείο. Τα σχολεία αυτά απασχολούσαν τέσσερις δασκάλους και μία δασκάλα και οι μαθητές  ήταν παιδιά φτωχών οικογενειών που κατέβαιναν το χειμώνα από τη Σαμαρίνα, την Αβδέλλα και το Περιβόλι. Η λειτουργία των σχολείων έπαυε το Μάιο, διότι οι μαθητές ανέβαιναν λόγω του θέρους στις ορεινές τους κατοικίες. Ο αριθμός των μαθητών ανερχόταν σε πενήντα (50) μέχρι εξήντα (60) και των μαθητριών σε είκοσι (20).

Όταν τα Γρεβενά απελευθερώθηκαν από τον τουρκικό ζυγό (Οκτώβριος 1912), τα σχολεία που υπήρχαν στην πόλη ήταν τα εξής:

• Πεντατάξιο δημοτικό σχολείο αρρένων, εγκαταστημένο σε νοικιασμένα σπίτια.
• Τριτάξιο δημοτικό σχολείο θηλέων (Παρθεναγωγείο), σε δικό του κτήριο στη θέση που είναι σήμερα το 2^ο Δημοτικό Σχολείο. Το οίκημα αυτό είχε κτιστεί με χρήματα των ομογενών της Αμερικής.
• Νηπιαγωγείο στο κτήριο του Παρθεναγωγείου.
• Γραμματοδιδασκαλείο στο Βαρόσι, σε δικό του κτήριο.
• Μουσουλμανικό σχολείο, στο οποίο υπηρετούσαν εκτός από τους μουσουλμάνους και Έλληνες δάσκαλοι για τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας. Η θέση του ήταν εκεί που είναι σήμερα το Ηρώο της Χωροφυλακής.
• Μικτό ρουμανικό δημοτικό σχολείο στη θέση που βρίσκεται σήμερα το Μέγαρο της Μητρόπολης. Στο χώρο αυτό υπήρχε και η ρουμανική εκκλησία.

Στις  28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1913 υπογράφηκε η Συνθήκη του Βουκουρεστίου μεταξύ Ελλάδας και των Βαλκανικών Κρατών αφενός και της Βουλγαρίας αφετέρου, με την οποία τερματιζόταν ο Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος. Με τη συνθήκη αυτή  οριστικοποιήθηκαν τα σύνορα της Βουλγαρίας με την Ελλάδα, τη Σερβία και τη Ρουμανία. Στο περιθώριο της Συνθήκης αυτής οι πρωθυπουργοί της Ελλάδας και της Ρουμανίας Ελευθέριος Βενιζέλος και Τάκε Μαγιορέσκο αντάλλαξαν ταυτόσημες επιστολές για την τακτοποίηση του κουτσοβλαχικού ζητήματος. Οι επιστολές αυτές, που προσαρτήθηκαν στη Συνθήκη, αναγνώριζαν αυτονομία σε θέματα παιδείας και θρησκείας των Κουτσόβλαχων και τη δυνατότητα επιχορηγίας αυτών από τη ρουμανική κυβέρνηση υπό την επίβλεψη της αντίστοιχης ελληνικής. Η επιστολή του Βενιζέλου έλεγε: «Η Ελλάς συγκατίθεται να παράσχη αυτονομίαν εις τας των Κουτσοβλάχων σχολάς και εκκλησίας τας ευρισκομένας εν ταις μελλούσαις ελληνικαίς κτήσεσι και να επιτρέψη την σύστασιν επισκοπής δια τους Κουτσοβλάχους τούτους, της ρουμανικής κυβερνήσεως δυναμένης να επιχορηγή υπό την επίβλεψιν της ελληνικής κυβερνήσεως τα ειρημένα ενεστώτα ή μέλλοντα θρησκευτικά και εθνικά ιδρύματα».

Αποτέλεσμα της Συνθήκης  αυτής ήταν να παραχωρηθούν στους ρουμανίζοντες της περιφέρειας Γρεβενών οι παρακάτω εκκλησίες και σχολεία.

• Στην πόλη των Γρεβενών το ρουμανικό σχολείο με την ρουμανική εκκλησία.
• Στην Αβδέλλα μία εκκλησία και ένα σχολείο, τα οποία θα λειτουργούσαν το θέρος, γιατί οι κάτοικοι παραχείμαζαν σε άλλα μέρη.
• Στη Σαμαρίνα το τέως ρουμανικό σχολείο.
• Στο Περιβόλι η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής.
• Στην Κρανιά το τέως ρουμανικό σχολείο.

Κατόπιν τούτου το ρουμανικό σχολείο Γρεβενών συνέχισε τη λειτουργία του όπως την περίοδο της τουρκοκρατίας. Από την έκθεση του Έλληνα επιθεωρητή Δημοτικής Εκπαίδευσης Γρεβενών Πέτρου Πύρζα, ο οποίος επιθεώρησε το ρουμανικό σχολείο στις 17 Ιανουαρίου 1931, έχουμε τα παρακάτω πληροφοριακά στοιχεία:

Το σχολικό έτος 1930 – 1931 λειτουργούσε στην πόλη μικτό πεντατάξιο ρουμανικό Δημοτικό Σχολείο και Νηπιαγωγείο. Η δύναμη των μαθητών το έτος αυτό ήταν όπως στον πίνακα:

Το διδακτικό προσωπικό του ρουμανικού δημοτικού ήταν το εξής:

Στέργιος Σδρούλας, από το Περιβόλι, ετών 55, απόφοιτος ρουμανικού Γυμνασίου Μοναστηρίου. Λάμβανε μηνιαίως 4.300 δρχ.

Κουσάν Ράγιας, από τη Σαμαρίνα, ετών 36, πτυχιούχος Διδασκαλείου Κωστάντζας Ρουμανίας. Λάμβανε μηνιαίως 3.700 δρχ.

Λέων Κωνσταντινέσκου, από το Περιβόλι, ετών 60, τελειόφοιτος Β΄ τάξεως ρουμανικού Γυμνασίου Μοναστηρίου. Λάμβανε μηνιαίως 2.700 δρχ.

Ολυμπία Μάμαλη, από την Αβδέλλα, ετών 45, άγαμη, απόφοιτη ρουμανικού Παρθεναγωγείου Μοναστηρίου. Λάμβανε μηνιαίως 3.800 δρχ.

Δέσποινα Τομέσκου, από την Αβδέλλα, ετών 42, άγαμη, απόφοιτος ρουμανικού Παρθεναγωγείου Μοναστηρίου. Λάμβανε μηνιαίως 3.700 δρχ.

Σε ό,τι αφορά τα ελληνικά σχολεία πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης στην πόλη των Γρεβενών το σχολικό έτος 1929-1930 λειτουργούσαν τα εξής:

• Εξατάξιο Δημοτικό Σχολείο Αρρένων.
• Τετρατάξιο Δημοτικό Σχολείο Θηλέων (Παρθεναγωγείο).
• Νηπιαγωγείο στο κτήριο του Παρθεναγωγείου.
• Μονοτάξιο Δημοτικό στη συνοικία Βαρόσι.

Από αυτά το έτος 1930 τα σχολεία Αρρένων και Θηλέων υπέστησαν τις ακόλουθες μεταβολές. Με το Π.Δ. της 24^ης Δεκεμβρίου 1929, που δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ Α 05/04-01-1930, το Παρθεναγωγείο και το Σχολείο Αρρένων μετατράπηκαν σε μικτά με την ονομασία 1^ο Δημοτικό Σχολείο μικτό  και 2^ο Δημοτικό Σχολείο μικτό. Κατόπιν τούτου τα κορίτσια είχαν τη δυνατότητα στο εξής να φοιτήσουν είτε στο 1^ο είτε στο 2^ο Δημοτικό Σχολείο. Το 2^ο Δημοτικό εγκαταστάθηκε στο κτήριο του Παρθεναγωγείου, ενώ το 1^ο Δημοτικό δεν είχε δικό του κτήριο και οι μαθητές του  έκαναν μαθήματα σε ενοικιαζόμενα σπίτια ή δωμάτια εντός της πόλης. Πριν γίνει η  μετατροπή  το Σχολείο Αρρένων έκανε μαθήματα το μισό στο ισόγειο του Παρθεναγωγείου και το άλλο μισό στο νάρθηκα του Ι.Ν. της Ευαγγελίστριας. Από το σχολικό έτος 1931-1932 και μετά το 1^ο Δημοτικό εγκαταστάθηκε μόνιμα στο Διδακτήριο, του οποίου τα εγκαίνια έγιναν στις 27 Σεπτεμβρίου 1931. Στο Διδακτήριο εγκαταστάθηκε τότε και το Γυμνάσιο, το οποίο πιο μπροστά (1924-1931) στεγαζόταν με ενοίκιο στο κτήριο Αλέξη Παπαλέξη, στη γωνία των οδών 13^ης Οκτωβρίου και Μακεδονομάχων.

Το σχολικό έτος 1939-1940 το ρουμανικό δημοτικό είχε 50 μαθητές και μαθήτριες. Κατά την είσοδο των Γερμανών στην πόλη των Γρεβενών τον Απρίλιο του 1941 διευθυντής του ρουμανικού σχολείου ήταν ο Αθανάσιος Παπαθανασίου, ο οποίος αρνήθηκε να αναρτήσει την ελληνική σημαία δίπλα από τη ρουμανική και γερμανική στο σχολείο,  παρά την εντολή των Γερμανών.

Μετά τη λήξη του Β΄ παγκοσμίου Πολέμου οι ρουμανίζοντες που συνεργάστηκαν με τους Ιταλούς και τους Γερμανούς καταδικάστηκαν και οι περιουσίες τους δημεύτηκαν από το ελληνικό Κράτος. Το οικόπεδο εντός του οποίου  υπήρχε το ρουμανικό σχολείο και η ρουμανική εκκλησία δημεύτηκε και παραχωρήθηκε στη Σχολική Εφορία του 2^ου  Δημοτικού Σχολείου Γρεβενών. Στις 10 Οκτωβρίου 1946 το Δημοτικό Συμβούλιο Γρεβενών αποφάσισε την κατεδάφιση του Ρουμανικού Σχολείου και της εκκλησίας, με την αιτιολογία ότι  ήταν ετοιμόρροπα και επικίνδυνα. (Πρακτικά υπ’ αριθ. 9/1946 και 11/1946).  Για το οικόπεδο που δημιουργήθηκε μετά την κατεδάφιση (ενός περίπου στρέμματος) μεγάλο υπήρξε το ενδιαφέρον  απόκτησης από τη  Μητρόπολη, με σκοπό να αναγείρει  στο χώρο αυτό Μητροπολιτικό Μέγαρο. Για την επίτευξη του σκοπού αυτού έγιναν διαπραγματεύσεις μεταξύ της Μητρόπολης και της Σχολικής Εφορίας του 2^ου  Δημοτικού Σχολείου, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα η Μητρόπολη να ανταλλάξει ένα δικό της οικόπεδο 430 τ.μ. που συνόρευε με το σχολείο με το πρώην ρουμανικό  οικόπεδο, το οποίο περιήλθε στην κυριότητά της,

ΡΟΥΜΑΝΙΚΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΓΡΕΒΕΝΩΝ

Στην πόλη των Γρεβενών από το σχολικό έτος 1924-25 λειτούργησε για πρώτη φορά  πεντατάξιο ρουμανικό γυμνάσιο μικτό (αρρένων και θηλέων), στη συνοικία «Σελιό». Το Γυμνάσιο αυτό στην αρχή εγκαταστάθηκε σε διώροφο οίκημα του Αποστόλου Νασίκα από τη Σμίξη (το οίκημα βρισκόταν στη γωνία αμέσως μετά την κεντρική γέφυρα και επί της οδού 13^ης  Οκτωβρίου). Οι μαθητές του, οι οποίοι κατάγονταν από βλαχόφωνες περιοχές της Μακεδονίας και Ηπείρου,  φιλοξενούνταν σε Οικοτροφείο, το  οποίο τους παρείχε δωρεάν τροφή και στέγη. Το κτήριο του Οικοτροφείου  ήταν διώροφο, ιδιοκτησίας του Ιωάννου Μάμαλη από την Αβδέλλα και  βρισκόταν σε απόσταση 100 περίπου μέτρων δυτικότερα του οικήματος Νασίκα, δίπλα στο ποτάμι. Ο Ιωάννης Μάμαλης, με διαθήκη που συνέταξε το 1921, είχε αφήσει το οίκημα αυτό στην κόρη του Ολυμπία, η οποία ήταν δασκάλα του ρουμανικού δημοτικού σχολείου Γρεβενών.

Τα λειτουργικά έξοδα του Ρουμανικού Γυμνασίου, το διορισμό και τη μισθοδοσία των καθηγητών τα είχε αναλάβει η ρουμανική κυβέρνηση. Το 1930 το Ρουμανικό Γυμνάσιο αριθμούσε 157 μαθητές (130 αγόρια και 27 κορίτσια) και 9 καθηγητές. Οι μαθήτριες φορούσαν άσπρους μπερέδες και οι μαθητές καπέλα. Μετά την εγκατάλειψη του οικήματος Παπαλέξη το 1931 από το ελληνικό γυμνάσιο εγκαταστάθηκε εκεί το αντίστοιχο ρουμανικό, το οποίο λειτούργησε στο χώρο αυτό μέχρι το Φεβρουάριο του 1943 και στη συνέχεια μετοίκισε στη Θεσσαλονίκη,  λόγω κατάληψης της ιταλοκρατούμενης περιοχής Γρεβενών από τον ΕΛΑΣ.

Ενδεικτικά, αναφέρονται μερικά ονόματα καθηγητών του Ρουμανικού Γυμνασίου: Αράιας Ζήκος και ο γιος του Αράιας Σωτήρης από τη Σαμαρίνα, Δημήτριος Βαρδούλης, Σπυρίδων Σδρούλας και Μιχαήλ Τεγογιάννης από το Περιβόλι, Απόστολος και Στέργιος Πάπας από την Αβδέλλα, Μενέλαος και Νικόλαος Μητσιομπούνας από τη Σαμαρίνα και Ευθύμιος Κρεμιώτης από τη Φούρκα Κόνιτσας. Από αυτούς οι Μενέλαος Μητσιομπούνας, Ευθύμιος Κρεμιώτης και Απόστολος Πάπας ήταν απόφοιτοι του ελληνικού Γυμνασίου Γρεβενών και δίδασκαν οι μεν δύο πρώτοι την ελληνική γλώσσα ο δε τρίτος την ελληνική φιλολογία. Ο Νικόλαος Μητσιομπούνας ήταν γιατρός και δίδασκε θέματα υγιεινής, ενώ εργαζόταν και στο Κρατικό Νοσοκομείο Γρεβενών. Οι γλώσσες που διδάσκονταν ήταν Ρουμανικά, Ελληνικά και Γαλλικά. Οι απόφοιτοι στέλνονταν, εάν ήθελαν,  να σπουδάσουν δωρεάν στα ανώτερα εκπαιδευτήρια της Ρουμανίας. Τα ενδεικτικά και τα απολυτήρια του Ρουμανικού Γυμνασίου (Λυκείου) εκδίδονταν στη Ρουμανική γλώσσα. Η σφραγίδα του Ρουμανικού Γυμνασίου (Λυκείου) έφερε ρουμανικά και ελληνικά γράμματα. To σχολικό έτος 1939 – 1940 στο ρουμανικό Γυμνάσιο Γρεβενών φοιτούσαν 177 μαθητές (αγόρια και κορίτσια), της Θεσσαλονίκης 232 και των Ιωαννίνων 61 μαθητές.

Τα σχολικά έτη 1943-44 και 1944-45 το ρουμανικό δημοτικό σχολείο και το ρουμανικό Γυμνάσιο Γρεβενών λειτουργούσαν στη Θεσσαλονίκη, διότι οι οικογένειες των ρουμανιζόντων μετά την αιχμαλωσία του ιταλικού Τάγματος Γρεβενών  από τις αντιστασιακές ομάδες στις 6 Μαρτίου 1943 στο Φαρδύκαμπο Σιάτιστας  και την απελευθέρωση των Γρεβενών από τον ΕΛΑΣ είχαν εγκαταλείψει την πόλη και είχαν μεταβεί στη Θεσσαλονίκη, όπου με μέριμνα του Ρουμανικού Προξενείου και των Γερμανών κατακτητών εγκαταστάθηκαν στα κενά σπίτια των Εβραίων. Το έτος 1946 στη Ρουμανία επικράτησε το κομμουνιστικό καθεστώς ,το οποίο διέκοψε τελείως την οικονομική βοήθεια προς τα ρουμανικά σχολεία της Ελλάδας, οπότε έπαψε οριστικά η λειτουργία τους.