Για το βιβλίο του Στέργιου Πουρνάρα
«ΣΤΟ ΓΡΕΒΕΝΟ, ΣΤΟ ΓΡΕΒΕΝΟ, ΤΟΝ ΟΜΟΡΦΟ ΤΟΝ ΤΟΠΟ»
Ο Στέργιος Πουρνάρας , φιλόλογος, μουσικός, τραγουδιστής,
Πρόεδρος του Συνδέσμου Γραμμάτων και Τεχνών Γρεβενών, με
πλούσια προσφορά στον πολιτισμό και στα Γρεβενά, άνθρωπος
με πολλές δεξιότητες, άντλησε τα ιστορικά στοιχεία κυρίως από
το τρίτομο έργο του Απόστολου Παπαδημητρίου «Σελίδες ιστορίας
των Γρεβενών», από την εργασία του Μιλτιάδη Παπαϊωάννου «Ο
Θεόδωρος Ζιάκας και η συμμετοχή του στους απελευθερωτικούς
αγώνες του έθνους», από τη μελέτη του Κώστα Ταλιαδούρη « Από
τη μακραίωνη ιστορία της Αρχαίας Μακεδονίας και των
Γρεβενών» αλλά και από βιβλία του Απόστολου Βακαλόπουλου,
από τα Ενθυμήματα του Κασομούλη κ.α.
Για τα Δημοτικά τραγούδια, πηγές του υπήρξαν ο Αραβαντινός, ο
Νικόλαος Πολίτης, η Νομαρχία και η Ν.Ε.Λ.Ε Γρεβενών.
Οι πηγές ήταν τα καυσόξυλα. Ο Πουρνάρας έβαλε τη φλόγα.
Το βιβλίο αποτελείται από τέσσερα μέρη, το μουσικό –χορευτικό
δρώμενο, γραμμένο με τρόπο ποιητικό, ένα παράρτημα με
τριάντα δύο ιστορικά και κλέφτικα τραγούδια που αναφέρονται
σε γεγονότα και πρόσωπα της περιοχής μας των τριών
τελευταίων αιώνων, την εργασία του «Ο οπλαρχηγός Θεόδωρος
Ζιάκας και η μάχη του Σπηλαίου το 1854» και τέλος το γλωσσάρι
με λέξεις από την τοπική γρεβενιώτικη διάλεκτο.
Το βιβλίο συνοδεύεται και από ένα cd με ιστορικά και κλέφτικα
τραγούδια στα οποία τραγουδάει ο ίδιος ο Πουρνάρας με τη
στιβαρή και δωρική φωνή του.
Το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου καταλαμβάνεται από το
θεατρικό κείμενο. Προοριζόταν να παιχτεί από τον Σύνδεσμο
Γραμμάτων και Τεχνών, μεσολάβησε η πανδημία και ματαιώθηκε
η προσπάθεια. Ελπίζουμε να παιχτεί και να έχουμε την τύχη να το
δούμε.

Ο πρόλογος του θεατρικού δρώμενου αποτελείται από 82
στίχους. Ομοιοκαταληκτούν κατά ζεύγη. Έχουν ρυθμό, είναι
ευλύγιστοι και δυναμικοί.
Στην πρώτη πράξη θίγονται τα γεγονότα του 19 ου αιώνα στην
περιοχή.
Οι κλεφταρματωλοί των Γρεβενών, ή άλωση των Γρεβενών από
τον Ζιάκα το 1831 και η μάχη του Σπηλαίου το 1854, ζωντανεύουν
αντίστοιχα σε τρείς σκηνές.
Στην δεύτερη πράξη θίγονται τα γεγονότα από το 1900 ως το
1950.
Ο Μακεδονικός αγώνας και η δολοφονία του Αιμιλιανού, η
προσφυγιά των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, το έπος του Σαράντα
και ο εμφύλιος πόλεμος ζωντανεύουν επί σκηνής με
αναγνώσματα, ποιήματα, τραγούδια και χορούς στις τρεις σκηνές
και της δεύτερης πράξης.
Το δρώμενο κλείνει με γλέντι σε ορεινό χωριό τον
δεκαπενταύγουστο.
Σε όλη τη διάρκεια του δρώμενου η φλόγα του Στέργιου
Πουρνάρα διατηρείται άσβεστη.

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου ο συγγραφέας έχει καταχωρίσει
17 ιστορικά τραγούδια, 12 κλέφτικα, 3 που αναφέρονται στους
Μακεδονομάχους Λεωνίδα, Νίκο και Κώστα Γκούντα και 2 στους
ληστές Μπαμπάνη και Γκαντάρα. Παραθέτω ένα ιστορικό και ένα
κλέφτικο τραγούδι.
ΤΟ ΠΑΙΔΟΜΑΖΩΜΑ
Γενίτσαρος ξεκίνησε από τη Σαλονίκη
στα Γρεβενά ξεπέζεψε μες στον παλιό Αχίλλη
τους γεροντάδες φώναξε και τους κοτζαμπασήδες.
Διαταγή τους έδωσε απ’ τον Σουλτάν Μαχμούτη
να παραδώσουν τα παιδιά εφτά χρονών και κάτω
γενίτσαροι να γίνουνε, ασκέρι του σουλτάνου.

Τον Τόσκα βαροφάνηκε και το φιρμάνι σκίζει
και τα παιδιά ξεσήκωσε, αρματολοί γενήκαν.
Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΠΡΙΦΤΗ
Σηκώθηκα πολύ πρωί απ’ τον γλυκό τον ύπνο
παίρνω νερό και νίβομαι, τον Σμόλικα κοιτάζω
Ακούω τα πεύκα να βογκούν και τις οξιές να σκούζουν
και τα λημέρια των κλεφτών να βαριαναστενάζουν
κλαίνε τον Γιάννη του Παπά, τον φοβερό τον κλέφτη
που’ κανε την Αρβανιτιά και φόρεσε τα μαύρα:
-Γιάννη μ’ σε κλαιν τα έλατα, σε κλαιν τα χελιδόνια
σε κλαιν και τα βλαχόπουλα από τη Σαμαρίνα

Στο τρίτο μέρος του βιβλίου, όπως προείπαμε, αναφέρεται η
προσωπικότητα του Θεοδώρου Ζιάκα, ο ορισμός του από την
Επιτροπή Αγώνα ως αρχηγού στη Δυτική Μακεδονία και η μάχη
του Σπηλαίου.
Ένα απόσπασμα: Κατά την επομένη το απόγευμα κατέφθασε ο
τουρκικός στρατός από τα δυτικά και στρατοπέδευσε σε
απόσταση1200 μέτρων από το χωριό, στη θέση Μπακοστίβ. Το
πρωί της επομένης και ενώ όλα ήταν έτοιμα για τη μάχη,
κατέφθασαν στο Σπήλαιο ο Άγγλος Πρόξενος του Μοναστηρίου
Λόνγουωρθ και ο Γάλλος Πρόξενος των Ιωαννίνων Μπερτράν, οι
οποίοι τον ενημέρωσαν ότι η Επανάσταση στην Ήπειρο και στη
Θεσσαλία κατεστάλη και ότι η ελληνική Κυβέρνηση κάλεσε πίσω
τους επαναστάτες και δεν στήριζε πλέον την Επανάσταση. Ο
Ζιάκας, σύμφωνα με την προφορική παράδοση, στην αρχή έμεινε
άφωνος αλλά μετά από λίγο είπε με θάρρος: « Εγώ δεν
ντροπιάζω τα ελληνικά τουφέκια. Θα πολεμήσω και ό, τι θέλει ας
γένει».
Συνοψίζοντας, εγώ τουλάχιστον έμαθα πάρα πολλά που δεν
ήξερα. Όπως ότι ο Γιαννούλας Ζιάκας έστειλε 200 παλικάρια με
τον Κυρίμη αρχηγό στο Μεσολόγγι και από τη Σαμαρίνα πήγαν 27
που γύρισαν μόνον 2. Ότι οι Ζιακαίοι ήταν μεγάλη οικογένεια και
30 από αυτούς σκοτώθηκαν στον αγώνα. Και άλλα, και άλλα
πολλά. Με δυο λόγια το βιβλίο του Στέργιου Πουρνάρα δεν
πρέπει να λείπει από κανένα σπίτι Γρεβενιώτη.
Γιώργος Σιώμος 23/9/2022

ΤΟ ΚΟΣΜΑΤΙ, ΟΙ ΧΑΝΤΑΒΑΙΟΙ
του Αθανασίου Χαντάβα

Καθώς περνούν τα χρόνια και αποσυρόμαστε από τον δημόσιο βίο, μας
καταλαμβάνει η νοσταλγία του παρελθόντος. Τότε αντιλαμβανόμαστε το σφάλμα να μη
τείνουμε ευήκοον ους στις διηγήσεις των γερόντων για τα συμβάντα κατά παλαιότερες
εποχές, συμβάντα που σημάδεψαν τη ζωή των αμέσων προγόνων μας. Και επιχειρούμε
να περισώσουμε όσα δεν έχουν ακόμη καλυφθεί από πέπλο λήθης.
Εκείνο που είναι το απλούστερο να ερευνηθεί και να καταγραφεί είναι το
γενεαλογικό μας δένδρο. Αυτό αισθάνθηκε ως συναισθηματική ανάγκη ή ως χρέος να
ερευνήσει ο συντοπίτης μας και συνάδελφός μου Αθανάσιος Χαντάβας. Με τα ισχνά
δεδομένα είναι κατόρθωμα να εισδύσει κάποιος ακόμη και στις αρχές του 19 ου αιώνα. Ο
Αθανάσιος οπισθοχώρησε χρονικά στα τέλη του 18 ου . Δεν ήταν εύκολο, καθώς πέρα από
τα στενά συγγενικά του πρόσωπα έπρεπε να αποτανθεί και σε συγχωριανούς του
απόμακρους συγγενείς, που όμως οι συγγένειες συνέκλιναν με την χρονική
οπισθοχώρηση. Οι απόψεις κάποιες φορές είναι αντικρουόμενες, καθώς υπάρχουν κενά
μνήμης, αν και σε κάθε κοινωνική ομάδα κάποιοι τη συντηρούν κατά τρόπο εκπληκτικό.
Εκείνο που εντυπωσιάζει είναι ότι στην οικογενειακή παράδοση έχει διατηρηθεί ότι ο
γενάρχης προέρχεται από το Χάντοβο Κοζάνης, τον σημερινό Πολύμυλο. Καθώς οι
κάτοικοί του είχαν εκδιωχθεί από τους κατακτητές στις αρχές του 15 ου αιώνα είναι
εντυπωσιακό ότι συντηρήθηκε το συμβάν επί 600 περίπου έτη. Η αρχική εγκατάσταση
των Χανταβαίων ήταν στο Πουλτσιάρ, διαλυμένο σήμερα οικισμό κοντά στους
Μαυραναίους.
Καθώς προχωρούσε η συγγραφή και σχεδίαζε το γενεαλογικό δένδρο με τους
κλάδους και τα παρακλάδια, αισθάνθηκε την ανάγκη να επεκταθεί σε κάτι βαθύτερο: Να
γράψει την ιστορία του χωριού του. Είχε βέβαια προηγηθεί άλλος σε συγγραφή, ο
Αθανάσιος Παπαζήσης, ολιγογράμματος εκείνος και με ελάχιστες πηγές στη διάθεσή
του. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες έχουν δημοσιευθεί πληθώρα ιστορικών εργασιών και
πλέον ο ερευνητής της τοπικής ιστορίας μπορεί α αντλήσει επαρκή στοιχεία ακόμη και
για την τουρκοκρατία σε επίπεδο οικισμού.
Ο Αθανάσιος αναζήτησε με επιμέλεια τις πηγές, απευθύνθηκε σε άλλους προ
αυτού ερευνητές, έθεσε ερωτήματα, έλαβε απαντήσεις, τις εξέτασε και κατέληξε να
συγγράψει ιστορικό πόνημα αξιόλογο. Η ίδρυση του οικισμού Κοσμάτι ανάγεται στην
πρώιμη τουρκοκρατία. Διασώζεται στην τοπική παράδοση ότι στη θέση του οικισμού
υπήρχε μοναστήρι, το οποίο πιθανόν να καταστράφηκε κατά την κατάκτηση. Κοσματίτης
ήταν ένας από τους πρώτους ηγουμένους της εκ νέου ιδρυθείσης, μετά την καταστροφή
της από τους Τούρκους, μονής του Σπηλαίου. Σε παρησία της μονής σώζονται τα
ονόματα αφιερωτών από το Κοσμάτι. Καθώς αναπτύσσεται το δένδρο των Χανταβαίων
προβάλλονται και τα προβλήματά τους. Πώς επί Αλή πασά αρπάχτηκαν τα κτήματά τους
στο Πουλτσιάρ και έγιναν τσιφλίκι όχι Αλβανού μπέη αλλά Έλληνα της ομάδας των
αληφρόνων κατοίκων των Γρεβενών.
Ο Αθανάσιος αναφέρεται στους αγώνες των σκλαβωμένων προγόνων μας κατά
την όψιμη τουρκοκρατία και φθάνει στην εξιστόρηση του θλιβερού συμβάντος της
εκτέλεσης συγχωριανών του από τους Γερμανούς, το οποίο ερεύνησε βαθύτερα. Πέραν

αυτού παρουσιάζει τη θρησκευτική ζωή και προβάλλει το πλήθος των ενθυμήσεων που
διασώθηκαν γραμμένες σε εκκλησιαστικά βιβλία, καταγράφει στοιχεία για την
εκπαίδευση, τη μετανάστευση στις Ηνωμένες Πολιτείες και άλλα.
Ο Αθανάσιος κοπίασε για ένα χωριό, το οποίο η οικογένειά του άφησε, για να
εγκατασταθεί στα Γρεβενά, όταν ο συγγραφέας ήταν μόλις δέκα ετών. Στάθηκαν όμως
αυτά αρκετά για να συντηρηθούν μνήμες, που τον παρότρυναν να ασχοληθεί με το
παρελθόν. Η αγάπη του εκδηλώθηκε με την απόφαση να προσφέρει το βιβλίο δωρεάν σ’
όλους τους συντοπίτες του.
Αξίζει εν καιρώ να παρουσιαστεί το βιβλίο στα Γρεβενά και να παρακινήσει και
άλλους να ασχοληθούν με την ιστορία του τόπου καταγωγής τους. Οι επερχόμενες
γενιές θα τους ευγνωμονούν.

Απόστολος Παπαδημητρίου

Σωτήρης Σαράκης

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ 14ης ΙΟΥΛΙΟΥ 1823
Σαν είδε ο Μάρκος πώς μοιράζουν τα χαρτιά
έσχισε πικραμένος το δικό του
τράβηξε προς τα πάνω, ιδού
το Καρπενήσι, γνώριζε
ο Μάρκος πού και πώς
το δίπλωμα απονέμεται
απαλλαγμένο απ᾽ τους ιούς του ευτελισμού του
και ο Φθόνος αλλού περπατεί
γνώριζε ο Μάρκος πως χωρίς
τούτη την επανάσταση χανότανε και η Άλλη
αυτή
που ολότελα συνεπαρμένος μόνο εντός της
ο Μάρκος ζούσε κι έβλεπε
το φως, ζούσε κι ανάσαινε
μέρες ήταν και πέρασαν, μήνας δεν συμπληρώθη
κι ο Μάρκος εβαρέθηκε, κι ο Μάρκος ελαβώθη
τότε
θρήνος μεγάλος έγινε μέσα στο Μεσολόγγι
όπως
ο κόσμος το τραγούδησε, όπως
χρόνους τριάντα κι εκατό μετά το τραγουδούσε
με την εκ βάθους απροσμέτρητου φωνή του
ο αδερφός μου ο Δημητράκης
σ᾽ εκείνη την απόκοσμη αγροικία μας, όπως
το τραγουδάμε ακόμα τώρα
κι όσο για εκείνα τα χαρτιά, κανείς
πια δε ρωτάει
ποιοι τα ᾽διναν, ποιοι τα ᾽παιρναν, κανείς
δεν τους θυμάται.